Op een ongewoon hete zomerdag in Edinburgh verzamelde een groep theaterprofessionals van over de hele wereld zich met tegenzin in een collegezaaltje voor een wetenschappelijke lezing over relaxed performances. De beamer, de onvermijdelijke powerpoint, het spreekgestoelte: alles wees op een saaie namiddag, maar dat was buiten Zoë Halliday gerekend. Met haar Schotse tongval, charisma, quick wit en gevoel voor timing had de actrice en onderzoekster al binnen één minuut een eerste lach aan de zaal weten te ontlokken. Het semi-verplichte programmaonderdeel bleek een inspirerende en humoristische TED-talk die menig professional aan het denken zette over het belang van relaxed performances voor hun publiek. Wie is er dus beter geschikt dan Zoë om het hemd van het lijf te vragen over dit onderwerp? (Het Schotse accent moet je er zelf bij denken.)

Voordat je begint te lezen, ter verduidelijking:

• Neurodivergent (ND)

Overkoepelende term voor vrijwel elk brein dat afwijkt van de dominante maatschappelijke normen. Voorbeelden zijn autisme, ADHD, Tourette, dyslexie, en dyscalculie. Mensen met een brein dat wel binnen de norm valt zijn dan neurotypisch (NT).

• Relaxed performance

Performances die geschikt zijn gemaakt voor mensen voor wie een theateromgeving normaliter niet toegankelijk is, omdat het voor hen moeilijk of onmogelijk is om de restrictieve conventies van de traditionele theateretiquette te volgen. Dit slaat op neurodivergente mensen, maar ook op bijvoorbeeld mensen die baby’s mee willen brengen naar het theater, of mensen met dementia of Alzheimer (bron: House Lights Up!). In dit interview focust Zoë vooral op relaxed performances voor publiek dat neurodivergent is, met of zonder diagnose.

Je bent een professionele relaxed performance consultant, iets wat in België (nog niet) bestaat. Is dit een veelvoorkomend fenomeen in het Verenigd Koninkrijk?

Zoë Halliday: “No, not really. Mensen zijn wel vertrouwd met accessibility consultants, die zich richten op de noden van mensen met fysieke beperkingen, maar de focus op relaxed performances is nog relatief nieuw. In Schotland was de eerste pas 10 jaar geleden, dus het is echt een recente ontwikkeling. Het is ook vrij specifiek, waardoor veel mensen zich niet realiseren dat het voor iedereen voordelen kan hebben, en niet alleen voor neurodivergente mensen.”

Waar komt je passie voor relaxed performance vandaan?

“Ik geloof oprecht dat kunst er is voor iedereen, en theater al zeker. En ik vind het simpelweg oneerlijk als je kunst alleen deelt met een kleine groep mensen, als je een voorstelling of een theaterzaal zo ontwerpt dat het een groot deel van de samenleving uitsluit. And it is not that hard. It is actually simple. Só simple. Het hoeft niet veel te kosten, maar het kan wel een groot verschil maken. Het gaat vaak om kleine veranderingen in combinatie met een bewustwording van wat bepaalde groepen nodig hebben. Dat kan al genoeg zijn om ook die mensen de kans te geven iets te ervaren, om deel uit te maken van een collectieve theaterervaring. Iets dat vanaf het begin hun recht had moeten zijn. En ik denk dat we de zaak ingewikkelder maken dan nodig is: het zijn ook gewoon mensen. There is just not a good enough reason not to!”

Je bent zelf neurodivergent. Is het belangrijk dat een relaxed performance consultant ook ervaringsexpert is?

“Absoluut! ‘Nothing for us without us’ geldt ook hier. Neurodivergent is niet minder, enkel anders. En die andere manieren van denken en kijken kunnen ook veel toevoegen: geen wonder dat er veel ND-mensen in de kunsten werken. Trouwens, niet alleen ik, maar de twee andere onderzoekers zijn ook neurodivergent, alleen allemaal op een andere manier, dus je kunt je voorstellen hoe lastig het was om samen een paper te schrijven (schatert). Kleine terzijde: ik zou mezelf nooit een ND-expert noemen, daarvoor omvat de term veel te diverse breinen. Maar… ik weet wel veel over relaxed performances en over neurodivergentie, dus als je mijn kennis combineert met die van theaters en gezelschappen, kom je een heel eind om een relaxed performance voor neurodivergente mensen te creëren.”

Waarom is het belangrijk om over neurodivergentie na te denken binnen de kunstensector?

“Het is fantastisch dat meer en meer mensen de term kennen en gebruiken, maar ook een beetje risky, want zelfs als je weet dat iemand neurodivergent is, vertelt je dat eigenlijk nog niks. En zelfs als je weet dat iemand specifiek autisme heeft, dan nog kan het zo veel verschillende dingen betekenen. Vandaar dat ik de term wel gebruik, maar vooral focus op access requirements: we stellen de vraag ‘wat heb je nodig om naar deze voorstelling te kunnen komen?’ Zo focus je ook op de mens in plaats van op het label. We zijn geen dokters die je beter proberen te maken. Ik praat ook liever over leerverschillen in plaats van leermoeilijkheden.”

Relaxed performances: wat, wie, hoe, waar, waarom?

Heb je verschillende soorten relaxed performances?

“In het VK maken ze soms een onderscheid tussen types, maar daar ben ik het absoluut niet mee eens. Ik heb bijvoorbeeld al gehoord over chilled performances of sensory adapted performances. Nonsens! Absolute nonsens! Zeker die laatste: iemand beslist voor de neurodivergente gemeenschap wat ze wel en niet aankunnen. Vaak halen ze alles weg waarvan de stereotiepe beeldvorming zegt dat het te veel is. Niet alleen neem je op die manier de beslissing in hun plaats, je geeft ze ook niet de volle voorstelling zoals die bedoeld en gecreëerd is. Ze krijgen minder licht, minder geluid, minder muziek, minder effecten. En dan eindig je dus met een watered down, saaie voorstelling.

Als mensen mij in de arm nemen benadruk ik dat het allerbelangrijkste is om het publiek zo veel mogelijk info te geven, zodat ze zelf kunnen beslissen of ze naar de voorstelling kunnen komen. We creëren een visual story, een groot spoiler alert document dat de mensen precies vertelt wat ze kunnen verwachten. Dat gaat niet alleen over de voorstelling, maar ook over alles eromheen: hoe ziet het theater eruit, waar is de wc, hoe verloopt de ticketing, etcetera.”

En dat is goed of slecht?

“Dat is fantastisch! Het geeft ze agency en zelfbeschikking, in plaats van het weg te nemen. Dat gezegd zijnde: er zijn twee manieren om een relaxed performance te maken: door een bestaande voorstelling aan te passen of from the ground up. In mijn ideale wereld wordt er bij elke creatie vanaf het begin op een inclusieve manier over het publiek nagedacht, waardoor niemand het meer zou merken, omdat het simpelweg normaal is om te doen. Maar we leven niet in die wereld. Zolang mensen met een fysieke of geestelijke beperking of neurodivergentie nog gezien worden als minder – minder waard, minder belangrijk – krijgt alles wat met hen geassocieerd wordt al snel hetzelfde stigma. Te veel mensen beseffen of geloven nog niet dat zo’n inclusief denken een voorstelling niet minder of slechter maakt, maar enkel anders. Daarom focus ik nu vooral op het aanpassen van de omgeving, zodat we de show niet – of nauwelijks – hoeven aan te passen.”

© Shotput - Totentanz

Maar hoe zou zo’n from the ground up show dan anders zijn? Want je zegt net dat je vindt dat mensen de volle ervaring moeten kunnen krijgen.

“Ik zou nog steeds een spoiler alert document voorzien. En ook bij die shows is het belangrijk om ervoor te zorgen dat de omgeving en de omstandigheden comfortabel zijn voor neurodivergente mensen. Het verschil is dat het gezelschap er al tijdens de creatie over nadenkt. Nu is een relaxed performance vaak moeilijker te verkopen, omdat er meer vereisten zijn voor het theater, maar als je dat vanaf het begin al communiceert en meeneemt… Daarnaast denken makers vanaf het begin bewuster na welk neurodivergent publiek ze willen bereiken en hoe ze dan hun voorstelling moeten vormgeven.”

Maar hoe kan een relaxed performance dan al die verschillende mensen aanspreken?

“Dat kan niet. En dat is oké. Iedereen die beweert een fully accessible performance te hebben gemaakt, liegt. Een relaxed performance voor mensen die veel prikkels nodig hebben, zal heel anders zijn dan een relaxed performance voor hoogsensitieve mensen. Je kunt niet iedereen bedienen met een voorstelling, maar dat geldt ook voor een neurotypisch publiek. Maar… je kunt er wel voor zorgen dat je toegankelijk bent voor zo veel mogelijk mensen. Zolang je vermijdt dat mensen het theater verlaten met een trauma, ben je al goed bezig. Misschien vonden ze de voorstelling niks, maar dat is oké.”

Misverstanden

Wat is het grootste misverstand over relaxed performances?

“Dat het duur is en moeilijk om te doen. En, al is dit misschien geen misverstand maar meer koudwatervrees, dat ze ervan terugschrikken, omdat ze bang zijn het verkeerd te doen. Maar door het niet te doen, kun je het ook nooit goed doen. Uiteindelijk gaat het gewoon over mensen die naar het theater willen komen.”

Bij voorstellingen voor jong publiek zie je vaak het misverstand dat een voorstelling voor bijvoorbeeld 8+ is en dus niet voor volwassenen of oudere kinderen. Is dat hetzelfde voor relaxed performances?

“Er is daar zelfs een dubbel misverstand. In het VK worden relaxed performances sterk geassocieerd met kinderen, omdat theaters vooral pantomime als relaxed performance aanbieden, en dat is een familiegenre. Dus mensen denken dat zulke voorstellingen alleen voor kinderen zijn én dan nog alleen voor neurodivergente kinderen.

Aan het begin van een relaxed performance doen we altijd een mededeling om mensen ervan bewust te maken dat de theatercodes die ze gewend zijn een beetje anders zullen zijn. Dat het publiek kan rondlopen, de ruimte kan verlaten, geluid mag maken, enzovoort. Die aankondiging is eigenlijk vooral voor de neurotypische mensen.”

Wat is het grootste obstakel om een relaxed performance te maken?

“Het gebrek aan kennis over wat een relaxed performance is. Soms denken makers dat ik wil dat ze hun hele voorstelling aanpassen en dan worden ze heel defensief. Ze denken dat er serieuze veranderingen nodig zijn die clashen met hun artistieke visie. Dus het lastigste is iedereen in het verhaal meekrijgen en ze ervan overtuigen dat dat het laatste is dat ik wil doen. Of, andersom, dat ze zich niet engageren en zeggen: ‘You do it,’ dat ze denken dat ik het voor hen kan doen.”

Stappenplan

Stel, iemand denkt na het lezen van dit artikel: ik ga een relaxed performance maken van mijn voorstelling. Hoe moeten ze dat dan aanpakken? Bestaat er een stappenplan?

“Oef, een stappenplan… Nee, want wat werkt op de ene plek voor het ene publiek werkt misschien niet in een andere omgeving voor een andere doelgroep. Daarom is een consultant zo belangrijk. Of, als dat niet mogelijk is, dan kun je beginnen om intern met je team af te bakenen wie je precies wil bereiken. Idealiter doet het team een disability awareness training of een neurodivergent training. Het is makkelijker om eerst de obstakels voor mensen met een fysieke beperking weg te werken, omdat die vaak eerder praktisch zijn en mensen zich makkelijker kunnen indenken welke aanpassingen nodig zijn. Dus dat is een eerste stap. Hoe dan ook zijn er twee dingen niet onderhandelbaar voor relaxed performances: het visuele verhaal en het voorzien van een rustige ruimte waar mensen zich kunnen terugtrekken. Voor de rest is het vooral een kwestie van geld en tijd.”

Zijn er risico’s verbonden aan een relaxed performance?

“Oh ja! Stel: je hebt er alles aan gedaan om een groep neurodivergente mensen te bereiken en ze komen naar het theater, maar het personeel daar is niet mee in het verhaal waardoor de omkadering niet goed is. Dat kan serieuze reputatieschade opleveren. Als die eerste ervaring negatief is, komen ze niet meer terug. En dan doet het er zelfs niet meer toe of de voorstelling goed was. En zo fragiel is het op dit moment, omdat te veel mensen slechte ervaringen hebben gehad. Dus we moeten werken aan het vertrouwen terugwinnen van die mensen én aan het winnen van zelfvertrouwen bij de theaters.”

Heb je ooit een begeleiding gedaan waar het resultaat anders uitdraaide dan je had verwacht?

“Ben je beledigd als ik zeg: ja, bij Grensgeval (de interviewer is ook maker bij Grensgeval, red.)? Toen ik murmur de eerste keer zag, dacht ik ‘Oh my God, swinging speakers, how are we gonna keep it safe?’ Het festival had al besloten dat deze voorstelling een RP-variant moest krijgen, I did not have a say in it, maar ik zou sowieso ‘nee’ hebben gezegd. Ik was heel erg bezorgd, want ik wilde de vliegende speakers er niet uit halen, maar ik wilde ze er zeker ook niet in hebben. Ik worstelde ermee, omdat ik wel voelde dat de rest van de voorstelling heel goed kon werken voor neurodivergente mensen.

Uiteindelijk werd het een heel mooie ervaring, zowel voor ons als voor het publiek, en dat kwam doordat iedereen – de vrijwilligers, het theater, het festival, jullie – hun schouders eronder zette. En toen dacht ik: ‘Shame on you, Zoë, if you had said no to that!’

Dat was echt een keerpunt voor mij: ik realiseerde me dat ik mij niet mocht laten leiden door mijn angst en dat er heel veel mogelijk is als je kunt vertrouwen op het team – zolang dat team on the same page is, of toch minstens in the same ball park. Zolang ik het veilig kan maken, mag ik écht niet voor het publiek beslissen.”

The road ahead

Is het veld overtuigd van de toegevoegde waarde of noodzaak van relaxed performances, of zijn mensen vaak sceptisch?

“In Schotland is het nu echt wel een hot topic. Vroeger was het: ‘we komen ermee weg als we het niet doen.’ Nu is het: ‘Komen we ermee weg? Laten we het maar niet riskeren.’ Mensen met neurodivergente of fysieke beperkingen zijn veel mondiger geworden en theaters willen niet de enige zijn die hen niet serieus neemt. Maar er zijn nog altijd wel heel veel excuses en vaak komen die neer op gebrek aan geld. Ze willen geen geld betalen voor expertise of voor training. Ze vergeten dat te budgetteren.”

Eerder zei je dat het een misverstand is om te denken dat het veel geld kost. Nu zeg je: gebrek aan geld is het probleem.

“De relaxed performance zelf is niet per se duur, maar je moet wel geld uittrekken voor training en expertise. Maar dat is wel een eenmalige investering.”

Het maken van een relaxed performance is nog maar de eerste stap. Hoe krijgen we het juiste publiek vervolgens naar die voorstellingen. Hoe bereiken we hen?

“Ik zou het niet van de daken beginnen te schreeuwen voor je alles op orde hebt. Zorg dat je zeker weet dat je er alles aan hebt gedaan om toegankelijk te zijn. Wij doen daarvoor tests, waarbij we neurodivergente mensen uitnodigen en hen betalen om grondig feedback te geven. Als die test slaagt, kun je beginnen met adverteren. Want ze willen komen! En zorg er dan ook voor dat de relaxed performances zichtbaar zijn in je brochure, op je website. Zet ze in the picture. Leg uit wat het is. En zorg ervoor dat de informatie zelf ook toegankelijk is: denk aan een audiobrochure, of aan een brochure in gebarentaal. Want niet iedereen leest.

Maar vooral: begin met de easy stuff en zorg dat je die basics heel goed doet. Bouw ze in in je structuur, in je werking. En met behulp van feedback van je publiek kun je vanaf daar verder bouwen.”

Hoe moet de theateretiquette veranderen om meer mensen zich welkom te laten voelen?

“Theater moet voor ogen houden dat we mensen zijn, geen robots. En maar weinig mensen floreren als ze stil moeten zitten en zwijgen. Die regels leggen ook veel druk op de voorstelling, die pretty amazing moet zijn om dat te verdienen. Ik ben nu in Londen in Shakespeare’s Globe theater, een plek waar mensen vroeger riepen op de acteurs, dronken, aten, nooit stil waren. Waar alle lagen uit de samenleving samenkwamen.

Ook als performer gaat het over een shift in je perceptie: vroeger werd ik heel onzeker als een toeschouwer reageerde op een manier die niet binnen het verwachtingspatroon paste, terwijl ik nu weet dat mensen op veel manieren van een voorstelling kunnen genieten. En hetzelfde geldt voor het publiek. We moeten anders gaan denken over wat afwijkt: het is niet verkeerd, maar gewoon anders. Er is maar een kleine waaier van toelaatbaar gedrag in het theater, en dat kan voor iedereen verstikkend zijn. En als er één plek is waar mensen zich vrij en volledig zichzelf zouden moeten kunnen voelen, dan wel het theater.”

About Zoë Halliday

2012: BA musical theatre, Royal Conservatoire of Scotland

2018: MEd Learning and Teaching in Performing Arts specialising in Drama and Autism, Royal Conservatoire of Scotland

Oprichter van RAP, Relaxed Accessible Performance

Coauteur van House Light’s Up, een onderzoekspublicatie rond relaxed performances

Access and Disability coördinator voor het Centre for Contemporary Arts (CCA) in Glasgow

Access consultant voor Shakespeare’s Globe (Londen)

Auteur: Mahlu Mertens
Dit artikel verscheen in Circusmagazine #78 (maart 2024)