‘Veiligheid is een attitude’ - Tijd voor meer expertise over veiligheid

©Kasper Mols

Veiligheid is cruciaal in een sector waar risico centraal staat. De circussector is de afgelopen jaren sterk gegroeid en daarmee is er ook nood aan een overkoepelend beleid rond veiligheid. Vanuit binnen- en buitenland wordt er gekeken naar het educatief veiligheidstraject van acht grote circusateliers in Vlaanderen, getrokken door Circuscentrum en Ell Circo D’ell Fuego. Technische veiligheid, fysieke veiligheid en psychosociale veiligheid zijn de drie grote pijlers. En dit is nog maar het begin: ook gezelschappen, artiesten, werk- en creatieplaatsen en festivals zullen in de toekomst kunnen instappen.

“Binnen de sector is er een groeiend bewustzijn dat veiligheid en preventie prioritaire aandachtspunten zijn. We willen een veilige omgeving voor iedereen, om te trainen én om op te treden. In de eerder jonge circussector was er echter onvoldoende kennis en expertise om dat op een professionele en gecoördineerde manier te doen. Een inhaalbeweging was dringend nodig,” weet Jan Peyls, die vanuit Circuscentrum het veiligheidstraject opvolgt. “De vraag kwam vanuit het Antwerpse Ell Circo D’ell Fuego en vanuit Circusplaneet in Gent. In overleg met de coördinatoren van de acht grote, door het Circusdecreet erkende circusateliers werd een projectaanvraag voor financiële steun ingediend bij VIVO. De goedkeuring van die middelen was meteen de start van het traject. Voor de begeleiding van het traject vonden we expertise bij de preventieorganisatie Plan A. Samen met hen werd een eerste analyse gemaakt, noden werden blootgelegd en er werd meteen een eerste concrete samenwerkingsactie opgezet: een gezamenlijke controleronde van rigging- en ander circusmateriaal door de erkende keuringsinstelling ACA.”

Centrale rol van de preventieadviseur

Elk van de deelnemende circusateliers heeft iemand uit zijn werking aangeduid als verantwoordelijke voor veiligheid in al zijn vormen: de preventieadviseur. Eén van die nieuwe preventieadviseurs is Kris Hoeylaerts. Als coördinator en lesgever bij Locorotondo en met een achtergrond als brandweerman en ambulancier lag het voor de hand dat hij die taak voor zijn rekening zou nemen.

“Net zoals veel circusateliers zijn we altijd al bezig geweest met veiligheid. Ik begeleid zelf al lang de lessen luchtacrobatie en daarbij is veiligheid nu eenmaal geen optie, wel een noodzaak. Verder doe ik ook zelf de rigging binnen het atelier, dus ook daar is veiligheid dagelijkse kost. Nu lijkt het misschien dat ik de enige ben die ermee bezig is, maar niets is minder waar. Als preventieadviseur maak ik er de lesgevers bewust van om met veiligheid bezig te zijn, ik probeer om van veiligheid een attitude te maken. Elk jaar doen we samen met de lesgevers binnen ons atelier een risicoanalyse. Hoeveel ongevallen gebeuren er? Hoe kijken we naar die ongevallen? Vinden we dat oké zo? Verzwikte voeten en blauwe plekken, daar hebben we een beetje mee leren leven. Maar breuken en hersenschuddingen, hoeveel keer mag dat gebeuren op een jaar? En vooral: hoe vermijden we dat in de toekomst? Inzicht krijgen in risico’s en die risico’s proberen beperken, dat is het doel. Dat doen we door te zorgen voor een degelijke opleiding, een goede omkadering, werken met degelijk materiaal en regelmatig bijscholingen in een bepaald thema organiseren.”

Preventieadviseur zijn, is dus constant analyseren, ingrepen doen om alles veiliger te maken en mensen bewust maken van veiligheid. “Preventieadviseur zijn in een circusschool is niet zo eenvoudig. In de circussector zijn er heel wat situaties die niet in bestaande veiligheidsvoorschriften beschreven staan. Zo zijn er regels voor werken op hoogte, andere regels voor vliegen en nog andere voor vallende materialen. Maar in de circuswereld zijn die materialen dikwijls mensen, verder zoeken we net hoogte op, ook zonder ons vast te maken. Er zijn geen bestaande regels voor hoe je dat allemaal veilig doet. Dus moeten we op zoek naar andere manieren waarop dat veilig kan binnen de context van circus. Bijvoorbeeld: eerst op de juiste manier leren vallen op een valmat voordat je de hoogte in gaat. Maar ook: omgaan met stress op hoogte. Het bewustzijn van alle factoren is van belang en dat bewustzijn moet ik als preventieadviseur doorgeven aan de lesgevers, assistenten én de deelnemers.”

“Is circus gevaarlijk? Circus ziet er gevaarlijk uit, ja. Het gevaar zit soms in een klein hoekje, maar ’t is hoe je ermee omgaat. Als leden thuis filmpjes bekijken en die dan proberen nadoen, kan dat wél snel voor gevaarlijke situaties zorgen. Dat proberen we te ontmoedigen. Ook dat is preventieadviseur zijn en risicoanalyses maken: wat doen ze thuis? Warm je thuis eerst op? Zijn er andere mensen in je omgeving? Zo’n dingen proberen we mee te geven. Alleszins, onze verzekering zegt dat we goed bezig zijn op het vlak van veiligheid. We doen het beter dan de gemiddelde voetbalclub,” aldus Kris.

Pijler #1: Technische veiligheid

Het gedeelte over technische veiligheid werd begeleid door Joppe Wouters (Circus Marcel), dé rigger binnen het Vlaamse circus. Hij geeft enkele do’s en don’ts voor professionals en leken, met aanvullingen van Thomas Guillaume (ECDF) en Kris Hoeylaerts.

Circusrigging = wel…

>> Technische set-ups begrijpen en kunnen op- en afbouwen (want een circustent breek je niet af, maar bouw je af)

>> Wensen van lesgevers/artiesten kunnen vertalen in veilige, werkbare, betaalbare opstellingen

>> Belasting van de verschillende componenten kunnen berekenen

>> Aftoetsen of de gekozen materialen voldoen aan de gevraagde belasting in functie van de verschillende markeringsprincipes

>> Weten waar de informatie die je nodig hebt te vinden is en niet aarzelen om raad en hulp te vragen aan collega’s en fabrikanten

Circusrigging = blij worden van…

>> Netjes ingevoerde Excellijst in een keuringsrapport

>> Achter je rug een vlinderknoop kunnen leggen

>> Het geluid van een voorhamer van 6 kilo op een rechte piket (met gesmede punt én kop uiteraard)

>> De hoop dat er ooit een HMPE-touw wordt gemaakt dat wel geknoopt mag worden zonder capaciteitsverlies

>> M.A. (een katrollensysteem) met 2 x CT Triple Orbiter zonder kruisende touwen

>> SHF50daN (Safe Hand Force 50decaNewton)

>> specificaties van de Linescale III (dynamometer)

>> open swivel met WLL (working load limit) vermelding 5 kiloNewton

>> CE voor alle Rock Exotica componenten

Circusrigging = ongelukkig worden van…

>> Een keuringsrapport dat 1.000 euro kost en vol fouten staat

>> Kromme piketten

>> Een musketon die valt

>> Een constructie moeten bouwen met gehuurde, afgeleefde, nog nauwelijks passende oude H40V truss

>> Het geluid van uitscheurende piketten door te veel sneeuw op een circustent (…’s nachts)

>> Verouderde materialen (met hoeveel liefde ze ooit ook gemaakt werden)

>> M.A. met gekruiste touwen

>> De prijs van de Linescale III

Circusrigging ≠ …

>> Materiaal kopen bij hubogammabrico

>> Verkopers van zogezegde speciaalzaken geloven als ze zeggen ‘dat zal wel sterk genoeg zijn’

>> Verkopers van zogezegde speciaalzaken geloven als ze zeggen dat ze statisch touw verkopen

>> Anderen blindelings vertrouwen omdat ze zeggen dat het al jaren zonder problemen goed gaat

>> WLL (working load limit) van zeilmateriaal zonder meer omzetten naar WLL-Circus

Meer informatie over deze module en een filmpje over hoe die verliep, vind je hier.

Pijler #2: Fysieke veiligheid

“Waarom een module fysieke veiligheid belangrijk is? Inne heeft me ooit gereanimeerd en zo mijn leven gered,” zegt Wim Verheyen, die zelf verpleegkundige-ambulancier is van beroep én vader van Inne. Inne Verheyen is dan weer kinesitherapeut, allebei zijn ze verbonden aan Ell Circo D’ell Fuego. Maar het gaat veel verder dan dat. Wim en Inne zijn behalve vader en dochter ook een duo die elkaar versterken als het gaat om fysieke veiligheid en letselpreventie, EHBO, traumazorg en herstel na een blessure.

Het duo Verheyen begeleidde samen met het Vlaams Kruis en Kris van Locorotondo de module fysieke veiligheid. “Ik merkte dat de gewone EHBO niet altijd even toepasbaar is binnen een circuswerking. Zo kreeg ik eens de vraag van een artiest om een brandwonde die opgelopen werd aan een Chinese mast volledig af te tapen zodat de artiest opnieuw aan de mast kon trainen. Dat past helemaal niet binnen wat ik leerde. De ervaring leert ons dat we wel op zo’n vraag kunnen ingaan, op voorwaarde dat de wonde na de training correct verzorgd wordt. Dat is slechts één voorbeeldje van hoe we van EHBO naar EHBCO – eerste hulp bij circusongevallen – gingen.”

Al snel bleek dat de manier van het benaderen van die veiligheid de werking van ECDF overstijgt. “Wat we aanleren binnen ons atelier moet hetzelfde zijn als wat er aangeleerd wordt in de BIC (de jaarlijkse opleiding ‘Begeleider in de Circuskunsten’, red.) bijvoorbeeld. Zo is het gebruik van een ice pack na een val op dit moment een discussiepunt. Daarom is het overkoepelende veiligheidstraject belangrijk: hoe gaan we samen om met die discussie?”

Het gedeelte EHBCO is maar een deel van wat de module fysieke veiligheid inhoudt. “Nog beter is om dat niet te moeten toepassen maar om in te zetten op preventie,” weet Inne als kinesitherapeut. “Het belang van een correcte fysieke voorbereiding is niet te onderschatten. Tijdens het preventiegedeelte hadden we het over correct opwarmen, het moment en de techniek om te stretchen, blessurepreventie per plaats op het lichaam maar ook per leeftijdscategorie. Risicofactoren voor blessures overstijgen dikwijls zelfs de lessen zelf, ook je levensstijl is belangrijk. In de opleiding wil ik de deelnemers vooral een denkkader meegeven om zelf mee aan de slag te kunnen.”

De samenwerking met het Vlaams Kruis zorgde er overigens voor dat de deelnemers aan de module een attest voor bedrijfshulpverlener, erkend door FOD WASO kregen.

Meer informatie over deze module en een filmpje over hoe die verliep, vind je hier.

Pijler #3: Psychosociale veiligheid

“Nadenken over hoe we ons als mens veilig kunnen voelen op het werk of in een lesgroep. Dat is psychosociale veiligheid, een vorm van veiligheid die misschien snel vergeten wordt, maar minstens evenwaardig is aan de andere vormen van veiligheid,” zegt Mieke Gielen, die vanuit ECDF mee de module psychosociale veiligheid uitwerkt. De module bestaat uit workshops van partnerorganisaties die gespecialiseerd zijn in het sensibiliseren over en het aanpakken van (seksueel) grensoverschrijdend gedrag, pestgedrag of agressie, de drie grootste thema’s van de module.

“De ateliers hadden al langer API’s (aanspreekpunt integriteit). Maar weet iedereen hen wel te vinden? En hoe zorg je er dan voor dat iedereen hen weet te vinden? Langs de andere kant is het ook nodig om die API’s correct op te leiden zodat ze aan de hand van de juiste tools, zoals het vlaggensysteem van SENSOA, kunnen inschatten wat er in een bepaalde situatie moet gebeuren. Verder zijn een-op-eengesprekken een belangrijk deel van de module. De module kijkt meteen ook verder dan de werkingen. Hoe kan de kennis die tijdens de module opgedaan wordt beleidsmatig geïmplementeerd worden? En hoe kunnen al die tools geïmplementeerd worden in de werking? Ook dat is iets waar we samen met de deelnemers over nadenken,” aldus Mieke.

Meer informatie over deze module, alle betrokken partners en een filmpje over hoe de module verliep, vind je hier.

Fysieke veiligheid: tips van kinesitherapeut Inne en hulpverlener Wim

>> De beste oefening is het moeilijkste dat net lukt.

>> Het geheel van spieren is belangrijk. Train bijvoorbeeld al je rugspieren even hard, ook de dieper liggende spieren.

>> Zorg ervoor dat je opwarming je training weerspiegelt.

>> Het lichaam is het kapitaal van de circusartiest. Draag er zorg voor.

>> Fysieke voorbereiding hoeft niet complex of saai te zijn. Zorg voor variatie en een doel.

>> Zorg dat de zorgkundige van dienst duidelijk herkenbaar is. Zowel voor mensen die zich bezeren als voor omstaanders.

>> Threat first what kills first

>> Mocht je kiezen om ijs te leggen na een val, doe dat niet langer dan vijf minuten. Vergeet na het ijs leggen niet om opnieuw goed op te warmen.

>> Ga op zoek naar de onderliggende oorzaak bij ‘spontane blessures’ zoals bijvoorbeeld een spierscheur. Had het slachtoffer stress? Misschien geen ideale levensstijl?

Toekomst van het veiligheidstraject

Jan Peyls: “Het eerste jaar van het traject was eentje bomvol pilootacties, uitzoeken en ontwikkelen. Nu we dat achter de rug hebben, willen we hier uiteraard een vervolg aan breien. We hebben alvast een aanvraag voor extra middelen ingediend bij VIVO om het traject in 2023 nog eens te herhalen, maar tegelijk willen we ook de focus verbeden naar de artistieke praktijk: artiesten en gezelschappen, organisatoren, werkplaatsen,…”

Tijdens het afgelopen traject nam Pepijn Ronaldo, artiest bij Circus Ronaldo, al deel aan de module technische veiligheid. Hij deelt zijn ervaring. “We zijn er binnen Circus Ronaldo sowieso dagelijks mee bezig. Zo bouwen we elke week onze tent op en een paar dagen later bouwen we ze weer af. Verder komen we ook in theaters waar we telkens heel wat vragen krijgen over de technische kant van de zaak. De kennis die ik daarover opbouwde, kreeg ik via andere mensen binnen onze organisatie. Toen de mogelijkheid om het traject te volgen zich aanbood, had ik meteen het gevoel dat het niet overbodig is om me te specialiseren in veiligheid. Mijn leven hangt immers aan de hele constructie. Bovendien is het gewoon goed om alles nog eens op te frissen. Een sterk punt van de module is de persoonlijke benadering. Deelnemers konden hun eigen ervaringen delen en iedereen kon vragen hoe die het beste te werk zou gaan in zijn eigen situatie. Het is alleen maar goed om alles opnieuw in vraag te stellen en nog eens opnieuw te gaan berekenen of alles wel correct is opgehangen.”

MAD festival wil als festival de komende jaren extra inzetten op veiligheid, zo staat er een jaarlijkse ‘safe meeting’ op het programma. Er wordt bekeken om tijdens het festival de opfrissingscursus, workshops rond veiligheid en inspiratiemomenten te organiseren en om er de jaarlijkse bijeenkomst van de werkgroep te laten doorgaan. De resultaten van het traject moeten ontsloten worden tijdens een grote conferentie in april 2024. Intussen ligt er ook een educatief veiligheidscharter voor. Wie het erop wil nalezen, kan terecht op de website van Circuscentrum.
Daarmee zal het veiligheidstraject nooit stoppen, maar een traject van levenslang leren zijn, waarin alle spelers binnen hun eigen mogelijkheden hun deeltje schrijven in het veiligheidsverhaal. Een verhaal van de hele sector waarin technische, fysieke en psychosociale veiligheid evenwaardig zijn.

Auteur: Katrijn De Bleser
Dit artikel verscheen in Circusmagazine #73 (december 2022)